Գ.

 Արամ Սրբազանի հետ հարցազրոյցի հաղորդավարը, իր իսկ ունեցած տուեալներուն վրայհիմնուելով ըսեր է որ Հայերը Օսմանեան Կայսրութեան շրջանին ունէին 2170 գործօնեկեղեցի ու աւելի քան 2000 գործօն վարժարան։ Ասիկա մեծ թիւ մըն է, եւ սակայնանկասկած այդ շրջանի Կրօնական Առաջնորդներէն կամ Պատրիարքներէն ո՜չ մէկըկրնար ըսել որ այդքանը շատ էր մեր ժողովուրդին համար։

Մեր ժողովուրդը եթէ այդքան շատ կառուցեր էր, կը նշանակէ որ անոնց կարիքը ունէր։Արամ Սրբազանի հետ կատարուած զրոյցին հաղորդավարը թէեւ ըսեր է որ Հայերը ունէին2170 եկեղեցի ու աւելի քան 2000 դպրոց, սակայն չենք գիտեր թէ ըսե՞ր է նաեւ թէ ի՞նչ էրՕսմանեան Կայսրութեան շրջանին բովանդակ Անատոլուի ու Պոլսոյ մէջ ապրող Հայերունթիւը։ Քանի՞ միլիոն էր ճշգրիտ թուանշանով։ Եւ եթէ այսօր մօտաւորապէս գիտենք թէքանի միլիոն Հայ կ՛ապրէր Օսմանեան կայսրութեան սահմաններուն մէջ, գիտենք նաեւ որայդ եկեղեցիներն ու դպրոցները ժողովուրդին պէտք ունեցածէն աւելին չէին։ 1915-ին է որյանկարծ այս պատկերը փոխուեցաւ։ Ամբողջ ժողովուրդ մը ստիպուեցաւ բաժնուիլ իրհայրենի հողերէն, իր ինչքերէն, իր դպրոցներէն ու եկեղեցիներէն, նոյնիսկ իր կեանքէն։ Ո՜չմէկը սակայն իրեն հետ կրցաւ տանիլ եկեղեցի մը կամ վարժարան մը։ Մարդիկը գացին,շէնքերը մնացին։

Այսօր ի՞նչ մնացած է այդ հազարաւոր շէնքերէն։ Արամ Սրբազան հարցազրոյցի ընթացքինըսեր է որ 1915էն վերջ այդ հազարաւոր եկեղեցիները առնուեցան Հայերու ձեռքէն, անոնցմէկ մասը մզկիթի վերածուեցաւ։ Այս առթիւ հետաքրքրական կարծիք մըն ալ յայտներ էԱրամ Սրբազան։ Ըսեր է որ մասամբ մխիթարական է որ եկեղեցիները մզկիթիվերածուեցան, որովհետեւ գոնէ այդ կերպով անոնք շարունակեր են մնալ որպէսաղօթավայր, հոգ չէ թէ ուրիշ կրօնքի մը հաւատացեալներուն համար։ Մեր կարծիքով,ասիկա հետաքրքրական կարծիք մը ըլլալով հանդերձ վիճելի կողմ մըն ալ կրնայ ունենալ։Ըսենք որ եկեղեցին եկեղեցի է, մզկիթն ալ՝ մզկիթ։ Երկուքն ալ յարգանք կրնան ունենալիրարու նկատմամբ, բայց չեն կրնար իրարու տեղը բռնել,  քանի որ կը ծառայեն տարբերկրօնքներու, այսինքն տարբեր սրբութիւններու։ Ի՞նչպէս կրնանք հաւանութիւն յայտնել,եթէ ենթադրենք որ մզկիթի վերածուած եկեղեցիներուն խորանները վար առնուեցան,որմնանկարները սրբուեցան, եւ դեռ չենք գիտեր ինչ։ Բայց անցնինք։ Արդէն չենք գիտեր թէ1915-ին յաջորդող տարիներուն քանի՞ եկեղեցի մզկիթի վերածուեցաւ։ Հաւանաբարասիկա այդքան ալ մեծ թիւ մը չէ։ Ատոր փոխարէն կային անշուշտ մեծ թիւով եկեղեցիներալ որոնք իրենց բախտին, կամ ժամանակի աւերումին լքուեցան։ Արամ Սրբազան ճիշդդիտողութիւն մը ըրեր է այս նիւթի շուրջ։ Բայց, ըսեր է ան « աղօթավայրերու գերակշիռմասը քարուքանդ եղաւ, հիմա այդ եկեղեցիները աւերակ դարձած են։ Անկարգապահձեռքեր եկեղեցիներու մէջ գանձ փնտռելու նպատակով քարուքանդ ըրին եկեղեցիները եւզգետնեցին արուեստի այդ նմոյշները »։ Բոլորս ալ գիտենք որ աւելի քան ճիշդ են այսըսուածները։ Այդ հազարաւոր եկեղեցիներէն քանի՞ն հիմա արդեօք գոյութիւն ունի գոնէորպէս ուրիշ նպատակի, օրինակ, մշակոյթի ծառայող շէնք։ Քանի՞ն տակաւին բաներ մը կըպահեն իրենց աւերակ դարձած պատերով ու փուլ եկած գմբէթներով։ Բնաւ գաղափարչունինք։

Մօտաւորապէս հարիւր տարիներ անցան այն օրէն ասդին երբ այդ դպրոցներուն ուեկեղեցիներէն տէրերը հեռացան անոնցմէ։ Եւ հիմա բան մը փոխուած է։ Քաղաքներուվարիչներ, կուսակալ կամ քաղաքապետ կամ նահանգապետ, անդրադարձան որաւերակեալ վիճակ ներկայացնող եկեղեցիները պատմական ու զբսաշրջական արժէքպիտի ներկայացնեն եթէ նորոգուին։ Դպրոց չէ մնացած, բայց եկեղեցի տակաւին մնացածէ։ Սա պահուն կան քանի մը եկեղեցիներ ալ զանազան քաղաքներու մէջ, որոնք կընորոգուին ու մասամբ կը փրկուին ամբողջովին անհետանալէ։ Արամ Սրբազանին նմանմենք ալ կրնանք մասամբ « Մխիթարականՙ » նկատել նորոգութեան այս նոր հոսանքը,բայց միւս կողմէ պիտի ըսենք որ այդպիսի հին եկեղեցիներու վերականգնումը ու անոնցտարբեր նպատակներով գործածուիլը միշտ մեզի պիտի յիշեցնէ այն տխուր օրերը զորսմեր նախնիները ապրեցան ասկէ հարիւր տարի առաջ։ Վերանորոգուած այդ եկեղեցիներըկարծես տխուր յուշարձան կը դառնան մեզի ու յաջորդ սերունդներուն համար։ Մանաւանդոր, եթէ շէնքերը կրնան նորոգուիլ ու վերականգնիլ, ոչ մէկը կրնայ ետ բերել այնժողովուրդը որ ատենօք տէրն էր այդ շէնքերուն։

Մեզի բան մը տուող չկայ անշուշտ, բայց պահ մը երեւակայենք կամ երազենք որ օր մը կըհասնին բարի ժամանակներ երբ երկու ժողովուրդները իրենց միջեւ կը յաջողինհաստատել առողջ ու սիրալիր նոր յարաբերութիւններ, կը յաջողին դարմանել հին ցաւերը,ու այդ բարենպաստ պայմաններուն մէջ Օսմանեան Կայսրութեան շրջանէն մնացածքանի մը եկեղեցիներ մեզի կը վերադարձուին որպէսզի զանոնք թանգարաններու նմանպահենք որպէս մեր սեփականութիւնը։ Եթէ այսպիսի երջանիկ զարգացում մըարձանագրուէր, մենք պիտի ըսէի՞նք արդեօք որ այսքանը շատ է մեզի համար։ Անկասկած,գլխաւորութեամբ Արամ Սրբազանի մը, բոլորս ալ սիրով տէր կը կանգնէինք անոնց եւամէն միջոցի կը դիմէինք որպէսզի զանոնք վերականգնենք, ինչպէս ըրինք ՏիյարպաքըրիՍ. Կիրակոս եկեղեցւոյ պարագային։

Բայց իրողութիւնն այն է որ այսօր ունինք միայն 45 եկեղեցի ու 16 վարժարան։ Ասկէաւելին շա՞տ պիտի գար մեր ժողովուրդին։ Թերեւս պիտի գար, եւ ատիկա մեզի համարբեռ մը պիտի ըլլար հակառակ որ ըսուած է որ աւելի ապրանքը աչք չի հաներ։ Բայցխնդիրն այն է որ եթէ շէնքերը շատ գալ կը սկսին, կը նշանակէ որ ժողովուրդն է որ պակսիլսկսած է։ Մեր ժողովուրդը միայն 1915-ի՞ն է որ ստիպուեցաւ հեռանալ այս հայրենիքէն։Պահ մը յիշենք թէ 1915-էն վերջ ալ, Թուրքիոյ Հանրապետութեան շրջանին, քանինե՛ր ուքանիներ թողուցին երկիրը ու մեկնեցան արտասահման, հարստացնելու համար այն ինչ որՍփիւռք կը կոչուի։ Քսան դասակարգի զինուորակոչութիւնը, Ունեւորութեան Տուրքր, 6-7Սեպտեմբերի թալանը, եւ դեռ նմանօրինակ անարդարութիւններու հետեւանքով քանիներլքեցին ու գացին ընտանեօք, նկատելիօրէն աղքատացնելով մեր թիւը։ Բնաւ չենք գիտերթէ այսօր Թրքահայ համայնքը, որուն համար 70 հազար կ՛ըսենք, քանիի՞ հասած կ՛ըլլարեթէ Հանրապետութեան մօտաւորապէս 90 տարիներու ընթացքին ո՜չ միայն այսքան շատՀայ մարդիկ, մանաւանդ երիտասարդներ, ձգած գացած չըլլային, այլ նաեւ աւելի առաջհեռացածներն ալ վերադարձած ըլլային։ Եւ ասկէ զատ, տակաւին մեր շարքերէն ներստեղ մը գրաւէին այն անծանօթ թիւով քաղաքացիները,  որոնց համար հիմանորաձեւութիւն դարձած է գործածել « Թաքուն Հայեր»ՙ բացատրութիւնը։  Այն ատենարդեօք այս եկեղեցիներն ու դպրոցները կը բաւէի՞ն մեզի։

Այս բոլորը բան չեն փոխեր այսօրուան իրականութեան մէջ։ Մենք հիմա երջանիկ ենք մերունեցածներով։ Բայց ունինք նաեւ որոշ մտահոգութիւններ։ Ի՞նչպէս կասեցնել մեր թիւիննուազիլը։ Ի՞նչ ընել որպէսզի այս 70 հազարն ալ վաղը յիսուն հազարի, միւս օր քառասունհազարի չիջնէ։ Ի՞նչ ընել որպէսզի այսօր իրարու միացուած դպրոցները վաղը դարձեալաւելի գալ չսկսին մեզի։

Մենք որ այնքան վարպետ ենք շէնք շինելու մէջ, պիտի կարենա՞նք նոյն վարպետութիւնըցոյց տալ մարդ շինելու գործին մէջ